nguồn: nytimes
biên dịch: nguyễn quỳnh anh
Tuy nổi tiếng ngại đưa ra lời khuyên, tác giả Cormac McCarthy lại đưa ra rất nhiều quan điểm và biên tập tỉ mỉ cho người bạn lâu năm: Roger Payne, nhà sinh vật biển đưa tiếng hát của cá voi đến với thế giới.
Tình bạn kỳ lạ giữa nhà sinh vật biển Roger Payne (trái) và Cormac McCarthy trở thành mối hợp tác sáng tạo kéo dài hàng thập kỷ.
Thời điểm nhà sinh vật biển Roger Payne giành được "Giải thiên tài" MacArthur năm 1984, tên tuổi của ông đã có chỗ đứng vững chắc: được ghi nhận là người giúp khám phá ra cấu trúc bài hát của cá voi lưng gù, ông phổ biến những tiếng kêu và tiếng rít bí ẩn của cá voi thông qua loạt đĩa thu âm thực địa góp phần thúc đẩy phong trào bảo tồn biển.
Đến thập niên 1990, trong phong trào khoa học đại chúng lan truyền đến hàng triệu khán giả cảm giác hứng thú kinh ngạc đối với động vật biển có vú, Payne tham gia nhiều cuộc phỏng vấn, chỉ đạo phim IMAX và thuyết minh cho phim tài liệu truyền hình bằng giọng New England quý phái, khiến người ta nghe rõ từ "cá voi" trong tiếng Anh được đánh vần có chữ "h".
Ông cũng bắt đầu viết bản thảo cho một cuốn sách. Phần là hồi ký, phần là về lịch sử và phong trào hoạt động, cuốn sách "Among Whales" (Trong thế giới cá voi) có mục đích nêu bật tối đa mối lo ngại khi các đại dương ngày càng ô nhiễm, cùng với niềm tôn kính đối với những gã khổng lồ đang bị đe dọa của đại dương. Đây là cuốn sách đầu tiên của ông, trong quá trình viết, ông nhờ người bạn mới Cormac McCarthy, nhà văn ông gặp tại buổi hội ngộ của Chương trình MacArthur, giúp đỡ biên tập.
McCarthy giành được giải MacArthur đầu tiên năm 1981, khi ấy ông vẫn là nhà văn ít người biết đến nhưng được kính trọng, đang trong quá trình sáng tác "Blood Meridian" (Thiên đỉnh máu). Ông kể lại sau đó ông tham dự mọi buổi gặp mặt của giải MacArthur. Ông cố tình tránh các nhà văn khác tại những sự kiện này, nhưng khi gặp Payne, hai người đã trở nên "gắn bó khăng khít"; Lisa Harrow, vợ góa của Payne, kể lại như vậy sau khi ông qua đời. Đến năm 1986, họ cùng nhau đi du lịch đến Argentina ngắm cá voi.
Payne qua đời ngày 10.6.2023, để lại những hộp tài liệu chưa được phân loại ghi lại tình bạn lâu dài, đầy tính cạnh tranh và sáng tạo của ông với McCarthy, người bằng hữu sống lâu hơn ông ba ngày.
Trong sự nghiệp lâu dài của mình, McCarthy hiếm khi tham gia phỏng vấn và nổi tiếng giữ im lặng về quá trình sáng tạo cũng như cách tiếp cận nghệ thuật. Trong các bản thảo cuốn sách "Among Whales", nằm trong số tài liệu do Payne để lại, hiện đang được chuẩn bị đưa vào một viện nghiên cứu, McCarthy tiết lộ nhiều quan điểm nghệ thuật của mình.
Roger Payne, mặc áo sơ mi xanh và quần tây sẫm màu, đang ngồi ở mũi tàu. Cuốn sách "Among Whales" của Payne — bày tỏ lo ngại về tình trạng đại dương ngày càng ô nhiễm và niềm tôn kính đối với những cư dân to lớn nhất của đại dương — được xuất bản năm 1995.
McCarthy trút xuống cơn mưa logic và kỷ luật lên những câu văn của Payne, thường lãng mạn, da diết nhưng cũng hay bị vòng vo, dài dòng và mang tính thuyết giảng đạo đức do ngọn lửa nhiệt tình thiếu kiểm soát.
"Giản lược và bỏ bớt đi," McCarthy gầm gừ viết trên lề.
"Tối nghĩa, nhưng — mừng thay — chúng ta có thể lược đi càng tốt."
"NẾU nội dung tự hấp dẫn — mà nội dung này quả thực như vậy — thì cố gắng tô điểm thêm hoặc làm cho nó 'hấp dẫn' sẽ phản tác dụng."
"Hãy nhớ lại chính xác sự việc xảy ra."
"Chỗ này diễn đạt không tốt. Nghe giống văn nói. Văn viết phải khác."
"Nếu cho rằng người đọc có trí thông minh thấp, thì nhóm độc giả của ông sẽ chính là người như vậy. Ông thật sự muốn như thế sao?"
"Viết lại: Rõ ràng Trực tiếp Đơn giản Sắc bén Chính xác Ngắn gọn."
"Đây toàn là những từ hoa mỹ."
"Tất cả cần sắp xếp lại. Mở đầu, thân, kết. Đó là tất cả cho một câu chuyện."
"Ừ, Ổn thôi. Ngáp."
"HOAN HÔ! Quay lại với thực tế nào."
"Ông đang thách thức người đọc tìm ra ngoại lệ. Họ sẽ làm được thôi."
"Hoàn toàn không thể giải nghĩa được."
"Chúa ơi, Roger."
"KHÔNG."
Cuốn sách cũng là cuốn cuối cùng của Payne.
Mặc dù gay gắt, McCarthy cũng có lúc khích lệ. "Roger: tôi đọc đoạn này trong nước mắt," khi nói đến đoạn văn tuyệt đẹp Payne viết về Patagonia — Chương 2 trong sách. Ông ấy ký là "Thân mến. C."
Tiểu thuyết của chính McCarthy thường không khoan nhượng và mang tính bạo lực, lời văn trần trụi và khắc nghiệt như chính khung cảnh câu chuyện diễn ra. Câu văn của ông thường không có dấu chấm phẩy hay dấu ngoặc kép. Ông thường tìm thuật ngữ chính xác, ngay cả những thuật ngữ khó hiểu như "riprap" (đá hộc, đá kè) và "animalcule" (vi động vật), sánh ngang với cấp độ của sách hướng dẫn kỹ thuật. Khi đảm nhận vai trò biên tập, McCarthy cũng làm việc với những cột kẻ bằng bút chì tỉ mỉ và sắc nét, thành thạo sử dụng các ký hiệu hiệu đính, giúp đưa mục tiêu của người bạn mình nổi bật lên rõ ràng.
"Tôi hết sức chăm chú tỉ mỉ trong từng chữ cái để hiệu quả khi đọc đạt mức tối đa," ông trấn an Payne qua điện thoại hồi năm 1993.
Cận cảnh chỉnh sửa của McCarthy.
McCarthy trút xuống cơn mưa logic và kỷ luật lên những câu văn của Payne, thường lãng mạn, da diết nhưng cũng hay bị vòng vo, dài dòng và mang tính thuyết giảng đạo đức do ngọn lửa nhiệt tình thiếu kiểm soát.
Từ năm 1992 đến 1993, Payne vội vàng ghi lại các quy tắc của McCarthy giống như sinh viên ghi chép bài giảng, sau đó gõ lại những ghi chú này vào máy tính. Trong một ghi chú, McCarthy trích dẫn Rudyard Kipling — "Có điều ẩn giấu. Hãy đi tìm" — và gợi ý Payne "giữ lại một số thông tin nhất định, cuối cùng tiết lộ ở phần cuối." Trong một ghi chú khác: "Nếu ông muốn đưa ra luận điểm, tốt hơn hết hãy để người đọc tự khám phá ra."
Vào lúc Payne thấy việc chỉnh sửa tốn quá nhiều công sức, McCarthy đưa ra quan điểm có tầm nhìn xa: "Ông bạn phải sẵn sàng bỏ ra thời gian và công sức cần thiết để viết nên được một cuốn sách hay," ông đáp lời, "bởi vì cuốn sách sẽ tồn tại lâu dài, đến tận sau khi lý do không có thời gian để hoàn thiện nó bị lãng quên."
Nguyên tắc — không chỉ về tính rõ ràng — thường xuyên có thể bị vi phạm. Khi Payne thuyết giảng "có rất nhiều hệ sinh thái khác nhau bao gồm cả những đầm lầy có mùi hôi thối cũng như những sa mạc khô cằn tàn bạo mà chúng ta phải tôn trọng như những thứ có quyền bình đẳng với ta," McCarthy cười nhạo ông. "Cá voi xanh không sống sót bằng cách tôn trọng quyền bình đẳng của loài giáp xác," ông viết. "Cá voi ăn chúng. Lại còn quyền của đầm lầy? Thật điên rồ."
Cuộc tranh luận chuyển sang ngôn ngữ. "Tôi nghĩ vấn đề ở đây dường như là bởi ông cứ làm như cá heo có thể nói chuyện," McCarthy khuyên nhủ khi Payne ví hành vi của những loài động vật có vú đó với sự dạy dỗ của con người: "Có lẽ ông nên chỉ ra chúng không nói được."
Cận cảnh trao đổi giữa McCarthy và Payne
Các cuộc thảo luận về khả năng của động vật cũng bộc lộ quan điểm của họ về loài người. Khi Payne, lúc đó đang sống ở London, phàn nàn trong bản thảo, rằng người Anh không bao giờ học được cách "chia sẻ vấn đề", McCarthy cảnh báo ở bên lề rằng "Tôi chia sẻ nỗi bực bội của ông bạn với thái độ khô cứng của họ, nhưng tôi cũng thông cảm với việc Waugh ca ngợi sự thân mật và sợ hãi sự quen thuộc."
Lúc xuất bản sách năm 1995, Payne cắt bỏ câu văn về đầm lầy, đoạn văn chê bai người Anh và nhiều thứ khác theo yêu cầu của McCarthy. Mặc dù dành tặng cuốn sách cho người bạn của mình với lời đề tựa ghi tạc "lòng ngưỡng mộ đối với tài năng của ông ấy", Payne tiếp thu mà không ghi chú thích nhiều nhận xét của McCarthy, thậm chí cả những đoạn văn hoàn chỉnh.
Cho nhận qua lại diễn ra theo hai chiều. Trong lưu trữ của mình, Payne giữ một bản đánh máy không đề ngày có nội dung là kịch bản phim "Cá voi và Con người" của McCarthy. McCarthy đề cập đến "câu chuyện về cá voi" ngay từ năm 1986, nhưng độ tương đồng trong văn bản của kịch bản cho thấy ông ấy biên soạn cùng quãng thời gian sửa bản thảo sách cho Payne khoảng năm 1992 và 1993. Đại học Texas State cũng lưu giữ một bản sao. Kịch bản này chưa bao giờ được sản xuất.
Là tác phẩm lạc quan nhất trong số các tác phẩm của McCarthy, "Cá voi và Con người" là phim hài kịch phong cách Anh-Mỹ lấy bối cảnh tại những khách sạn ven biển Florida, trong ngôi biệt thự trang viên kiểu Ireland thế kỷ 18 và trên những con tàu biển trong giai đoạn 1983 và 1984.
Trong phim, nhà sinh vật biển Guy nghiên cứu cá voi mặc dù anh buồn bã chấp nhận — không giống như Payne — số phận tuyệt chủng của chúng. Đồng hành cùng nhân vật Guy là nhà quý tộc Ireland dễ mến Peter, và bác sĩ người Mỹ đang chán chường John Western, nhân vật này theo khía cạnh nào đó là hình mẫu cho nhân vật Bobby Western, kẻ cô độc đầy lôi cuốn trong tiểu thuyết cuối cùng của McCarthy. Cùng với cô bạn gái Kelly của John, họ suy ngẫm về khả năng giao tiếp và nhận thức của cá voi, bí ẩn về động vật càng làm tăng thêm những khao khát không thể nói ra của con người trên tàu.
Nhân vật Peter có trí nhớ siêu phàm đối với các nhà thơ Ezra Pound và Dylan Thomas nhưng đồng thời — do chấn thương thời thơ ấu — anh ta có ác cảm với ngôn ngữ. Ngôn từ đã tách rời khỏi những vật thể thực tế chúng biểu đạt, anh nói với Guy: "Tôi bắt đầu thấy mọi nỗ lực sử dụng biểu tượng đều là sự xa lạ hóa. Mỗi tượng đài đều là hình ảnh sai lệch."
Ngược lại, cá voi dường như không gặp vấn đề gì trong việc giao tiếp về những trải nghiệm trực tiếp, Guy giải thích. Nước dẫn âm tốt hơn không khí, cho phép đàn cá voi tạo thành "mạng lưới sống" trải dài nhiều dặm, John nói thêm, với niềm thích thú giống như Payne.
Bộ não của cá nhà táng thậm chí còn "lớn gấp bảy lần" so với chúng ta, Guy kinh ngạc, hàm ý về trí tuệ sâu sắc chúng ta chưa khám phá ra. Có lẽ chúng "suy ngẫm về vũ trụ", anh nói. "Tôi biết nghe phi lý. Nhưng liệu có không? Chúng ta có biết được không?"
Trí tuệ không thể hiểu được là chủ đề thảo luận của Payne. Bộ não ấy có thể chứa đựng điều gì? McCarthy cũng từng khai thác điểm này, thông qua ham muốn vô thức của các anh hùng Cornelius Suttree và Alicia Western, với bài luận năm 2017 của ông "The Kekulé Problem" (Vấn đề Kekulé) và với những con ngựa và chó sói trong Bộ ba Biên giới bom tấn thời kỳ thập niên 1990. Như McCarthy từng nói với Payne qua điện thoại năm 1989, trong khi viết "All the Pretty Horses" (Những con tuấn mã) : "Ngôn ngữ không phải dấu hiệu của trí thông minh mà đó là cách duy nhất để chúng ta tư duy."
Bức ảnh: Payne (bên trái) mặc áo đen và sơ mi xanh nhạt đang xem tấm ảnh trên tay. McCarthy, mặc áo khoác xanh và sơ mi sẫm màu, cũng vậy. McCarthy qua đời ngày 13.6.2023 — chỉ ba ngày sau khi Payne qua đời.
Khi họ dần có tuổi ở thập niên 2000, Payne vẫn ghi âm lại các cuộc điện thoại của hai người. Các cuộc trò chuyện xoay quanh những bài báo trên trang Bình sách New York, danh tiếng và vai trò làm cha mới của McCarthy, Herman Melville, W.G. Sebald, Carl Sagan, "tình trạng tuyến tiền liệt của chúng ta", chính trị chủng tộc phức tạp trong vở kịch "The Stonemason" (Người thợ đá) của McCarthy và món mứt cam McCarthy đòi có được từ London (vị cam Seville, thêm vỏ). Về cú va đập ở bãi gỗ Texas khiến ông chảy máu, McCarthy kể với Payne, ông nói với những người chứng kiến đang hoảng sợ: "Tôi không có thời gian đợi xe cứu thương từ El Paso — sẽ chết hết cả mất," sau đó "chỉ quấn một chiếc khăn quanh đầu, vặn chặt khăn lại và tự lái xe đến bệnh viện."
Đến năm 2019, McCarthy, 86 tuổi, chuyển sang lĩnh vực toán học và vật lý, và đang hoàn thành tác phẩm cuối cùng của mình, hai tiểu thuyết song hành "The Passenger" và "Stella Maris", trong khi Payne, 84 tuổi, đang giúp khởi động một dự án cố gắng giao tiếp với cá voi bằng trí tuệ nhân tạo.
Tháng trước, sáng kiến mang tên Project CETI (Cetacean Translation Initiative - Sáng kiến Dịch thuật Cá voi) công bố phát hiện ra toàn bộ kho tàng tiếng lách tách và tiếng rung trong nhóm cá nhà táng.
Nhưng trước khi thành lập dự án năm 2020, Payne nhờ McCarthy chỉnh sửa đề xuất tài trợ của Dự án CETI. "Lý do khiến loài người rơi vào khủng hoảng hiện tại là vì chúng ta luôn đặt nhu cầu con người lên trên nhu cầu của phần còn lại của sự sống," lời kêu gọi hành động ghi ngắn gọn. "Đó là sự mù quáng bao trùm loài người — khuyết điểm chí mạng của chúng ta."
"Đó cũng là cách chúng ta thống trị," McCarthy phản pháo trong một ghi chú được Payne giữ lại. "Roger, tôi thấy không đồng tình với bất kỳ điều gì trong những lời này. Chúng ta ở vị trí hiện tại là nhờ ngôn ngữ biểu tượng. Xong. Hết. Dừng lại. Chấm dứt. Kết thúc câu chuyện." Cuối cùng, kịch bản về cá voi của ông kết thúc bằng một chuỗi những giao thoa sâu sắc thông qua ngôn ngữ của con người: một bài thơ, một lá thư, một bài phát biểu tại Quốc hội.
Bất chấp những lời chỉ trích của McCarthy, trong những ngày trước khi qua đời, Payne đăng một phiên bản của lời tuyên ngôn ấy trên Tạp chí Time — tiếng thét xông trận cuối cùng của một cuộc đời không mệt mỏi bảo vệ động vật.
Chỉ là lần này, Payne giảm bớt cơn giận của mình bằng một cụm giới từ: "... phần lớn là vì chúng ta luôn đặt nhu cầu con người lên trên nhu cầu của phần còn lại của sự sống." Đó là nhượng bộ cuối cùng của Payne đối với người bạn khó tính của mình, và cũng là lần biên tập cuối cùng của McCarthy.
_____
From The New York Times:
Cormac McCarthy Did Not Talk Craft, With One Surprising Exception
Notoriously reluctant to give advice, the author offered his views, and meticulous edits, to a lifelong friend: Roger Payne, the marine biologist who introduced the world to whale song.
https://www.nytimes.com/2024/06/15/books/booksupdate/cormac-mccarthy-roger-payne.html
No comments:
Post a Comment