nguồn: nytimes
biên dịch: takya đỗ
Trong cuốn "The Language Puzzle" ("Nan đề ngôn ngữ"), nhà khảo cổ học Steven Mithen đặt ra câu hỏi rằng đích xác thì loài người chúng ta bắt đầu sự nói như thế nào.
Theo lập luận của Steven Mithen, việc nghiên cứu sự tiến hóa của ngôn ngữ đòi hỏi nhiều mảnh ghép, kết nối các chứng cứ từ ngôn ngữ học, khảo cổ học, nhân chủng học, di truyền học, khoa học thần kinh, tâm lý học và hành vi động vật học.
Nếu đứng trên tảng đá ở Lâu đài Edinburgh vào một ngày trời quang mây tạnh và nhìn về hướng bắc phía cửa sông Firth of Forth, ta có thể nhìn thấy hòn đảo nhỏ Inchkeith, khoảng ba dặm ngoài khơi. Năm 1493, vị vua Scotland là James IV trục xuất hai đứa trẻ sơ sinh đến chính hòn đảo này, chỉ có một người y tá câm làm bạn đồng hành, để chúng được nuôi dạy trong tình trạng cô lập không một tiếng nói. Nhà vua hy vọng rằng, khi những đứa trẻ đó đến tuổi trưởng thành, cuộc thử nghiệm này sẽ phát lộ thứ ngôn ngữ nguyên thủy trên Địa đàng của Adam và Eve, chưa bị nhiễm những tiếng lảm nhảm thời hiện đại.
Phải nói rằng kết quả của cuộc thử nghiệm đó chẳng dẫn đến kết luận nào. Một nhà sử học thời đầu, viết bằng tiếng Scotland, đề xuất câu nói kiểu ngồi lê đôi mách đương đại – "một số người nói rằng họ nói tiếng Do Thái chuẩn" – trước khi mau chóng chối bỏ bất kỳ quan điểm chắc chắn nào về vấn đề này.
Đây chỉ là một trong một số thử nghiệm gần-như-tương-đồng về việc tước đoạt ngôn ngữ được thực hiện bởi nhiều nhà cai trị chuyên chế khác nhau trong nhiều thế kỷ. Nhiều câu chuyện trong số này có lẽ là hư cấu, nhưng chúng chỉ rõ ra sự tò mò muôn thuở mà lại rất thực tế. Ngôn ngữ trước tiên xuất xứ từ đâu và ngôn ngữ đầu tiên giống cái gì? Những câu hỏi này được nhà khảo cổ học Steven Mithen giải quyết trong "The Language Puzzle".
Suy đoán về vấn đề này đầy rẫy, và thường là rất hoang đường, đến nỗi ngày 8.3.1866, Hội Ngôn ngữ học Paris (Société de Linguistique de Paris) ban hành bộ quy chế với tuyên bố nhấn mạnh rằng họ sẽ không tiến hành bất kỳ hoạt động trao đổi thông tin nào liên quan đến nguồn gốc của ngôn ngữ nữa. Lệnh cấm này được ghi nhận là đặt một lĩnh vực nghiên cứu cổ đại vào chế độ bất hoạt trong hơn một thế kỷ – một sự cường điệu, có lẽ thế, nhưng là sự cường điệu mang mầm mống sự thật.
Nhiều học giả đã bắt đầu nhận ra rằng câu hỏi về việc ngôn ngữ tiến hóa như thế nào bản thân nó vốn đã rất phức tạp, và đan xen rất nhiều chuyên ngành mà giới học thuật tự phân chia thành, đến nỗi bất kỳ ai tuyên bố có câu trả lời đều có khả năng là một kẻ bịp bợm.
Thế nhưng, kể từ cuối thế kỷ trước, chúng ta bước đầu thấy những cách tiếp cận nghiêm túc, đa thành phần đối với chủ đề này, tập hợp bằng chứng từ các nhánh nghiên cứu khác nhau. Mithen có một phép ẩn dụ hữu ích cho cách giải quyết câu hỏi đó: Nan đề trong tiêu đề cuốn sách của ông là một trò chơi ghép hình. Bức tranh mà chúng ta đang khao khát tìm kiếm, về sự tiến hóa ngôn ngữ, sẽ chỉ tự phát lộ nếu chúng ta đặt tất cả mảnh ghép khác nhau vào đúng vị trí mặc định, kết nối các chứng cứ từ ngôn ngữ học, khảo cổ học, nhân chủng học, di truyền học, khoa học thần kinh, tâm lý học và hành vi động vật học (khoa học nghiên cứu hành vi động vật) .
Cái mà Vua James không nhận ra – nhưng là cái dường như hiển nhiên đối với chúng ta trong một thế giới hậu-Darwin – là ngôn ngữ không xuất hiện ở dạng thức hoàn chỉnh như một mục trong một menu nhỏ gồm các tùy chọn có sẵn. "Ngôn ngữ hiện đại toàn diện," theo cách gọi của Mithen, là điểm kết thúc của quá trình tiến hóa kéo dài từ những tiếng bập môi, tiếng hú và tiếng chút chít chúm môi của tinh tinh và các loài linh trưởng khác. Trong quá trình đó, nó đạt đến khả năng kết hợp những âm thanh hú hét đa dạng thành các cụm từ, khả năng mô tả những thứ không hiện diện trực tiếp và sử dụng ẩn dụ.
Đồng thời, những phát triển trong thanh quản đã cho phép tạo ra một tập hợp các âm thanh tiềm năng tăng lên vô kể. Tiếng Anh sử dụng 44 âm vị riêng biệt; tiếng Taa của Botswana có 144 âm vị.
Một mảnh ghép quan trọng trong trò chơi ghép hình của Mithen là sự khác biệt giữa vượn người và tinh tinh. Bằng chứng hóa thạch về những sự khác nhau về kích thước não và hình dạng thanh quản giữa Người tinh khôn (Homo sapiens), người Neanderthal, Người đứng thẳng (Homo erectus), v.v. theo cây phả hệ cho phép suy đoán niên đại của một số bước nhảy vọt về ngôn ngữ đó. Mithen đặc biệt tài ba trong việc mô tả sự khác biệt và sự di cư của loài người trong ba triệu năm qua, và chương đầu tiên này là một thành tựu xuất sắc về sự rõ ràng súc tích, đầy lôi cuốn.
Đáng tiếc là không thể nói như vậy về tất cả các chương sách. Trong trò chơi ghép hình của Mithen có rất nhiều lĩnh vực chuyên môn nhất thiết phải được giải mã cho người đọc không chuyên. Tuy nhiên, đôi khi ông cung cấp nhiều chi tiết hơn những gì chúng ta cần sau đó. "The Language Puzzle" bao hàm nhiều đoạn văn đáng nhớ, nhưng tôi phải chật vật lắm để nhớ lại chính xác cách thức các nucleotide tạo mô hình cho các protein, hoặc sự khác biệt chính xác giữa các công cụ cầm tay thời Sơ kỳ Đá cũ.
Thỉnh thoảng, người ta có cảm giác các mảnh ghép hình bị xén bớt một chút hoặc bị nhồi nhét vào để khớp với bức tranh; nhiều chuyên ngành trong số này vẫn chưa đạt đến sự nhất trí ở mức độ tác giả đề xuất.
Lấy ví dụ ý tưởng về biểu tượng âm thanh, lời tuyên bố rằng một số âm thanh nhất định trong từ ngữ có mối quan hệ không-tùy-tiện với ý nghĩa của chúng: từ tượng thanh. Chắc chắn là ý tưởng này, vốn bị nghi ngờ hầu như suốt thế kỷ 20, giờ đây nhận được sự ủng hộ đáng kể với chứng cứ đáng tin cậy. Tuy nhiên, nếu có người đề nghị làm cuộc thăm dò không chính thức ý kiến của các nhà ngôn ngữ học hàn lâm xem họ coi trọng biểu tượng âm thanh ra sao, người đó sẽ thấy rằng vấn đề hoàn toàn không được giải quyết một cách nhất trí theo cách mà Mithen cần. Song về tổng thể, ông là một nhà bình luận trung thực.
Mithen không phản đối việc chọn phe trong các cuộc tranh luận vẫn còn bỏ ngỏ. Các cụm từ như "Tôi đồng tình với" hoặc "theo quan điểm của tôi" rải rắc khắp văn bản. Hệ quả là, bức tranh phát lộ ở chương cuối chỉ là giả định – "bức tranh đẹp nhất của tôi," theo cách diễn đạt của Mithen. Tuy vậy, đây là tác phẩm sống động, xuất sắc: một bức tranh ghép từ tiếng hú và tiếng ầm ừ của các loài linh trưởng sống trong rừng đến ngôn ngữ viết đúng ngữ pháp mà bạn đang đọc lúc này.
Chắc chắn một điều là có những khía cạnh trong bức tranh của Mithen sẽ cần phải được vẽ lại. Theo sự thừa nhận của chính ông, đó mới chỉ là bức ảnh chớp nhanh một khoảnh khắc trong cuộc tranh luận sẽ còn tiếp diễn khi các ngành khoa học cơ bản có được định nghĩa rõ ràng hơn. May mắn thay, lần này các hiệp hội học giả ở Paris sẽ không cấm cuộc thảo luận này tiếp diễn.
_____
From The New York Times:
How Did We Learn to Talk? We Can't Say for Sure.
In "The Language Puzzle," the archaeologist Steven Mithen asks exactly how our species started speaking.
https://www.nytimes.com/2024/06/18/books/review/the-language-puzzle-piecing-together-the-six-million-year-story-of-how-words-evolved-steven-mithen.html
No comments:
Post a Comment